Ο ρόλος των κοινωνικών μας αντιλήψεων για τα άτομα με ειδικές ανάγκες

Κάθε χρόνο, με την ευκαιρία των Πασχαλινών ή Χριστουγεννιάτικων εορτών, αναβιώνει στην κοινωνία μας ένα έντονο φιλανθρωπικό συναίσθημα ιδιαίτερα προς τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Παρακολουθούμε τους αιρετούς μας άρχοντες (Δήμαρχους, Βουλευτές και λοιπούς παράγοντες) να επισκέπτονται ο ένας μετά τον άλλο, φυσικά με την απαραίτητη συνοδεία της τηλεοπτικής κάμερας, τα διάφορα ιδρύματα και να εκφέρουν έναν ιδιαίτερα συγκινητικό και φιλάνθρωπο λόγο. Παράλληλα, ένα πλήθος σωματείων διοργανώνουν τα γνωστά σε όλους μας φιλανθρωπικά παζάρια ενώ οι τηλεοπτικοί σταθμοί κάνουν επίσης το καθήκον τους με τους λεγόμενους μαραθώνιους αγάπης.
Στις εικόνες και στις ιδέες που προωθούνται συνήθως από τις παραπάνω φιλανθρωπίες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες παρουσιάζονται είτε ως ανίσχυρα θύματα, χτυπημένα από την μοίρα που χρειάζονται την βοήθειά μας για να επιβιώσουν από την προσωπική τους τραγωδία είτε ως εξαιρετικά θαρραλέα και ηρωικά. Ποτέ όμως ως κανονικά ή συνηθισμένα. Επενδύοντας έτσι, στην συγκινησιακή φόρτιση των «κανονικών – φυσιολογικών» ανθρώπων επιτυγχάνεται και ο στόχος της μέγιστης συλλογής χρημάτων για τα αντίστοιχα ιδρύματα. Ταυτόχρονα υπαρκτή είναι (έστω και σε υπολανθάνουσα μορφή) η προσμονή του φιλανθρωπικού φορέα για την ανταπόδοση ευγνωμοσύνης από τον παραλήπτη (συνήθως μέσω καταχωρήσεων ευχαριστιών στον τύπο) .

Σύμφωνα με την φιλανθρωπική προσέγγιση, παρέχεται βοήθεια με την μορφή ευεργεσίας προς τους έχοντες ανάγκη, που λόγω της φύσεως του μειονεκτήματός τους, έχουν αποκλειστεί από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η στάση αυτή είναι η προκύπτουσα νοοτροπία από τον συνδυασμό της άγνοιας, της προκατάληψης και του φόβου ή ακόμη και της δυσφορίας που τα άτομα αυτά προκαλούν και που οδηγούν στον οίκτο, στην κακώς εννοούμενη φιλανθρωπία και στην επίσης κακώς εννοούμενη ευνοιοκρατία και πατρονάρισμα. Η νοοτροπία αυτή από πλευράς των ατόμων με ειδικές ανάγκες συχνά εκλαμβάνεται ως καταδυνάστευση και τυραννία.
Η παραπάνω διαδικασία όμως, επί της ουσίας αποτελεί το υποκριτικό αντάλλαγμα της κοινωνικής απομόνωσης και της εγκατάλειψης των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Η κοινωνία με την φιλανθρωπία, ουσιαστικά επιδιώκει να εξαγοράσει την ευθύνης της για την αδιαφορία που επιδεικνύει, μετατρέποντας ταυτόχρονα τα άτομα με ειδικές ανάγκες σε εξαρτημένα και υποτακτικά.
Μια άλλη εξίσου κυρίαρχη αντίληψη για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, είναι η ιατρική προσέγγιση. Σύμφωνα με αυτήν, τα άτομα που εντάσσονται στο πεδίο της, έχουν κάποια «παθολογία» επιστημονικά παρατηρήσιμη, η οποία αποτελεί προσωπικό πρόβλημα του υποκειμένου, ενώ η αντιμετώπιση επαφίεται αποκλειστικά στους ειδικούς επαγγελματίες. Ως τέτοιοι αναγνωρίζονται οι γιατροί, οι νευρολόγοι, οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι νοσοκόμες, κ.α.
Η ιατρική μεθοδολογία που είναι στενά συνδεδεμένη με την φυσική πραγματικότητα, προβάλει μια κυρίαρχη εικόνα, για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, που κατά τη σύγχρονη θεώρηση είναι αποπροσανατολιστική. Και αυτό, επειδή το υποκείμενο της, δεν εξετάζεται ως ενεργό στοιχείο της κοινωνικής πραγματικότητας, με επιθυμίες και δικαιώματα, αλλά μόνο ως ασθενής. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, η ανάληψη ευθύνης της αναπηρίας και του συνεπακόλουθου κοινωνικού αποκλεισμού και των άλλων προβλημάτων που προκύπτουν, βαρύνει το άτομο, τον τρόπο ζωής του, ή την προσωπικότητα του. Έτσι όμως, δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη η κοινωνική διάσταση της αναπηρίας, το κατά πόσο δηλαδή, οι επιπτώσεις αυτές θα ήταν δυνατόν να ελαχιστοποιηθούν με τη διαφοροποίηση τόσο της παραγωγικής όσο και της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Υπό τη έννοια αυτή η ιατρική προσέγγιση δεν εμφανίζεται να έχει πολιτική συνιστώσα διακρίνεται όμως από έντονο επαγγελματισμό. Κατά τη μεθοδολογία αυτή, λέξεις κλειδιά είναι, ο ασθενής, η θεραπεία, η ανάγκη και η αποκατάσταση, έννοιες περιβεβλημένες με την εξουσία που παρέχει η επιστημονική ιδιότητα και το επαγγελματικό κύρος.
Η τρίτη αντίληψη ή αλλιώς κοινωνική αναπαράσταση για τα άτομα με ειδικές ανάγκες είναι η κοινωνική. Στην οπτική αυτής της αντίληψης (που είναι δομικά και εννοιολογικά διαφορετική από τις δύο προηγούμενες), η έννοια της αναπηρίας αναδεικνύεται ως μια κοινωνικά δομημένη έννοια. Έτσι η έμφαση δε δίνεται στις παροχές και στις ευεργεσίες αλλά στην αναγνώριση της ταυτότητας του ανθρώπου με τις ειδικές ανάγκες, στην θετική αλληλεπίδρασή του με την κοινωνία και στα δικαιώματά του ως ενεργός πολίτης. Το πρόβλημα της αναπηρίας αντιμετωπίζεται ως συλλογικό πρόβλημα της κοινωνίας και όχι του μεμονωμένου ατόμου.
Τρεις είναι οι καθοριστικοί παράγοντες που προσδιορίζονται από το κοινωνικό μοντέλο που δεν αφορούν το πραγματικό πρόβλημα του ατόμου, αλλά τη δομή και την φύση της κοινωνίας μας. Ο πρώτος παράγοντας έχει να κάνει με τις στάσεις και τις αντιλήψεις της κοινωνίας απέναντι στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Όσο στην κοινωνία κυριαρχούν οι αντιλήψεις της φιλανθρωπίας και της ιατρικής παθολογίας, τόσο οι άνθρωποι αυτοί θα βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνικής μας ζωής, αποκλεισμένοι σε κάθε λογής ιδρύματα, εξαρτημένοι από τους άλλους χωρίς το δικαίωμα της ταυτότητάς τους. Ο δεύτερος αρνητικός παράγοντας έχει να κάνει με το δομημένο περιβάλλον, το οποίο αρνείται την πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες στα κτήρια και στον δημόσιο χώρο. Η έλλειψη προσιτής κατοικίας και μεταφοράς συμβάλλει στην κοινωνική απομόνωση των ατόμων αυτών. Ο τρίτος παράγοντας αναφέρεται στις διάφορες πολιτικές και πρακτικές που εφαρμόζονται και στερούν τα άτομα με ειδικές ανάγκες από το δικαίωμά τους στην ισότιμη ένταξη στην εκπαίδευση και στην εργασία.
Οι κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν τη δεκαετία του 1960 μετά από τις μεγάλες κινητοποιήσεις για τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα διαφόρων κοινωνικών ομάδων και μειονοτήτων, είχαν άμεση επίδραση στην αλλαγή των στάσεων και των αντιλήψεων ως προς τους ανθρώπους με ειδικές ανάγκες. Επίσης την εποχή αυτή άρχισε να αναπτύσσεται το αναπηρικό κίνηµα σε πάρα πολλές χώρες. Έτσι την εκπροσώπησή τους την αναλαμβάνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι µε ειδικές ανάγκες εκτοπίζοντας τη φιλανθρωπική εκπροσώπησή τους από αρτιµελείς «φίλους» των προηγούµενων εποχών. Το ιατρικό µοντέλο, που θεωρεί την αναπηρία ως προσωπική τραγωδία, ως ανωµαλία ή ως αρρώστια που µπορεί να θεραπευτεί, γίνεται αντικείµενο έντονης κριτικής από τους ειδικούς και τις οργανώσεις των αναπήρων. Παράλληλα διερευνάται η κοινωνική διάσταση και η ερµηνεία της αναπηρίας. Οι οργανώσεις των αναπήρων υιοθετούν το κοινωνικό µοντέλο και διεκδικούν έντονα εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη και την αναγνώριση της ταυτότητας του αναπήρου από την κοινωνία.
Οι άνθρωποι με ειδικές ανάγκες φωνάζουν δυνατά προς όλους μας ότι οι πραγματικοί αρνητικοί παράγοντες στη ζωή τους δεν είναι οι αδυναμίες τους αλλά οι παρωχημένες και αναχρονιστικές στάσεις και αντιλήψεις μας απέναντί τους, το απρόσιτο δομημένο περιβάλλον καθώς και οι θεσμικές πολιτικές και πρακτικές που εμποδίζουν την κοινωνική ένταξη και πρόοδό τους.


Βιβλιογραφία:
Herzlich C., (1995). ''Κοινωνική αναπαράσταση της υγείας και της ασθένειας και η δυναμική τους στο κοινωνικό πεδίο". Στο Σ. Παπαστάμου & Μαντόγλου (επιμ.) Κοινωνικές αναπαραστάσεις, Αθήνα: Οδυσσέας, 163-176.
Hodapp, R. M. (2003). «Αναπτυξιακές θεωρίες και αναπηρία. Νοητική καθυστέρηση, αισθητηριακές διαταραχές και κινητική αναπηρία» Αθήνα: Μεταίχμιο.
Λαµπροπούλου Βενέττα & Παντελιάδου Σουζάνα (2000), «Η ειδική αγωγή στην Ελλάδα, κριτική θεώρηση». Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Moscovicci S., (1995). "Η εποχή των κοινωνικών αναπαραστάσεων". Στο: Σ. Παπαστάμου & Α. Μαντόγλου (επιμ.) Κοινωνικές Αναπαραστάσεις, Αθήνα: 63-106
Ρήγα Αναστασία-Βαλεντίνη (2006). «Αντικαιάδας αναπαραστάσεις και ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις για τα άτομα με ειδικές ανάγκες». Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Αθανασάκης Αντώνης Εκπαιδευτικός