Το 1791 στη γαλλική εθνοσυνέλευση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η αρχιτεκτονική επινόηση του Άγγλου φιλοσόφου Jeremy Bentham, το περίφημο Πανοπτικόν1, στο πλαίσιο της συζήτησης για την οικοδόμηση ασφαλέστερων και ποιο λειτουργικών φυλακών στην Γαλλία.
Η ιδέα αυτού του σχεδίου συνίσταται στην κατασκευή ενός κυκλικού κτιρίου, στο κέντρο του οποίου ορθώνεται ένας κεντρικός πύργος. Στον πύργο είναι εγκατεστημένοι οι παρατηρητές-φύλακες, οι οποίο μπορούν να βλέπουν και να επιτηρούν συνεχώς, όσους βρίσκονται στα κελιά του κυκλικού κτιρίου, ενώ οι τρόφιμοι των κελιών δεν μπορούν να δουν τους επιτηρητές τους. Έτσι, οι επιτηρούμενοι δεν μπορούσαν ποτέ να ξέρουν με βεβαιότητα εάν κάποιος τους παρακολουθεί η όχι. Με αυτό τον τρόπο, για πρώτη φορά στην ιστορία, η έννοια επιτήρηση, αντικαταστάθηκε από το φόβο μιας ενδεχομένης επιτήρησης.
Η καθολική ισχύ του Πανοπτικού υπογραμμίστηκε ιδιαίτερα στην εισήγηση του γάλλου βουλευτή προς τα μέλη των εκλεγμένων αντιπροσώπων: «…είναι εφαρμόσιμη παντού όπου πρόσωπα κάθε είδους πρέπει να βρίσκονται υπό επιτήρηση: φυλακές, εργοστάσια, σχολεία, άσυλα, νοσοκομεία κτλ. Αν ο βρετανός φιλόσοφος περιορίστηκε στις φυλακές, το έκανε για άμεσους πρακτικούς λόγους, αλλά τίποτε δεν μας εμποδίζει, να προβούμε στη διαδοχική εφαρμογή της ίδιας αρχής σε πολλές άλλες περιπτώσεις, προσαρμόζοντάς την ανάλογα με τις περιστάσεις».
Στην συνέχεια ο γάλλος βουλευτής, προχωράει ακόμα περισσότερο, κατευθυνόμενος προς τον πυρήνα του στόχου της ιδέας του πανοπτικού. «Κύριοι», λέει ο βουλευτής, απευθυνόμενος στους συναδέλφους του, «αν βρισκόταν ένας τρόπος να κυριαρχήσουμε σε όλα όσα μπορούν να συμβούν σε έναν ορισμένο αριθμό ανθρώπων, αν μπορούσαμε να κυριαρχήσουμε σε όλα όσα τους περιβάλλουν ώστε να τους επιβάλουμε την εντύπωση που θέλουμε να τους προκαλέσουμε, να επιβληθούμε στις πράξεις τους και σε όλες τις περιστάσεις της ζωής τους, ούτως ώστε τίποτε να μην μπορεί να διαφύγει από το επιθυμητό αποτέλεσμα ούτε να το εμποδίσει, ο τρόπος αυτός θα ήταν ένα πολύ αποτελεσματικό και πολύ χρήσιμο εργαλείο, που οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να εφαρμόσουν σε διάφορα αντικείμενα ιδιαίτερης σημασίας».
Το 1975, ο γάλλος φιλόλοσοφος Michel Foucault με το βιβλίο του «επιτήρηση και τιμωρία» επανέφερε το θέμα στη σύγχρονη φιλοσοφική συζήτηση σαν μοντέλο της Πειθαρχικής Κοινωνίας. Ο Foucault, χρησιμοποίησε μεταφορικά το Πανοπτικόν, για να περιγράψει τους σύγχρονους πειθαρχικούς μηχανισμούς που βασίζονται στην απομόνωση, την εξατομίκευση, και την επιτήρηση. Αναφέρθηκε στην έννοια της αυτό-αστυνόμευσης των πολιτών, αποτέλεσμα της συνεχούς παρακολούθησης και του φόβου της τιμωρίας.
Σύμφωνα με τον Foucault, το πανοπτικό, αποτελεί την «…επιτομή μιας ευρέως διαδεδομένης τάσης της αστικής κοινωνίας, δηλαδή της πειθαρχικής ορμής»2. Το άτομο καθυποβάλλεται σε ένα πεδίο ορατότητας και γίνεται το ίδιο η βάση της ίδιας του της καθυπόταξης. Ο πανοπτισμός, έτσι γίνεται μια μορφή εξουσίας, που ξεφεύγει σταδιακά από τα στενά πλαίσια της φυλακής και διαχέεται σε όλη την κοινωνία. Αντίστοιχα στην κοινωνία καλλιεργείται μια συλλογιστική και μια συνήθεια της απόλυτης τήρησης των κανόνων τόσο σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, όσο και στην «… χρησιμότητα των δυνάμεων μέσα στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, που ευνοείται, έτσι, σημαντικά…»3
Ο Πανοπτισμός, αν και ιστορικά πουθενά δεν αποδεικνύεται η οικουμενική του χρησιμότητα, τόσο ως θεωρία όσο και στην πράξη, διαπότισε κατά τον συγγραφέα, τις νομικές και κανονιστικές δομές της κοινωνίας, για να βάλει σε λειτουργία τους ουσιαστικούς μηχανισμούς της εξουσίας. Είναι μια μορφή εξουσίας που διενεργώντας εκ των έσω υποσκάπτει τα θεμέλια του κράτους – Δικαίου. Αντί για την εφαρμογή του Κοινωνικού Συμβολαίου στην πολιτική κοινωνία, η πειθαρχία δημιουργεί ανάμεσα στα άτομα έναν «ιδιωτικό» δεσμό, μια σχέση καταναγκαστική, τελείως διαφορετική από την συμβατική υποχρέωση που το Συμβόλαιο θέλει να δημιουργήσει. Αντί για την κοινωνία της ελευθερίας έχουμε μια αλληλεξάρτηση των ατόμων μέσω σχέσεων εξουσίας, σε μια κοινωνία επιτήρησης..
«Ζούμε σε μια πανοπτική κοινωνία με απόλυτα γενικευμένες μορφές επιτήρησης»4
Περνάμε λοιπόν, σε μια νέα εποχή ίσως πολύ πιο φοβερή από αυτήν που περιγράφει ο George Orwell στο σκοτεινό και μελλοντικό 1984, όπου η παρακολούθηση στις ελεύθερες κοινωνίες θα είναι τόσο διαδεδομένη και θα έχει επιβληθεί όχι από κάποιον τύραννο αλλά στο όνομα της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Εντωμεταξύ, οι άνθρωποι μέρα με την ημέρα μοιάζουν να συνηθίζουν ολοένα και περισσότερο στην ιδέα της παρακολούθησης. Τα ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για τα οποία δόθηκαν στο παρελθόν σκληροί αγώνες και χύθηκε άφθονο αίμα, σήμερα μοιάζουν ξεθωριασμένα και κούφια για τον σύγχρονο τρομοκρατημένο πολίτη. Πάνω από όλα προέχει η ασφάλεια.
Σε τηλεφωνικό γκάλοπ (11-5-2006), στις ΗΠΑ, το 66% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι δεν τον ενοχλεί η ιδέα ότι η Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας, η γνωστή N.S.A. διαθέτει φάκελο για τα τηλεφωνήματά τους!
Στην Ελλάδα σε μία έρευνα της VPRC, ένα ποσοστό 61% Ελλήνων πολιτών δηλώνει «Ναι στις κάμερες», καθώς νιώθουν προστατευμένοι από αυτές, παρόλο που αναγνωρίζει (σε ποσοστό 52%) ότι μέσω αυτών μπορεί να γίνονται παρακολουθήσεις5
Δυστυχώς φαίνεται ότι ολοένα και λιγότερους ανθρώπους συγκινεί αυτό που ο Βενιαμίν Φρανκλίνος είχε πει κάποτε «Αυτοί που θα θυσίαζαν την ελευθερία για χάρη της ασφάλειας δεν αξίζουν κανένα από τα δύο».
Αθανασάκης Αντώνης Εκπαιδευτικός
Γ. Βώκος, «προάγγελοι του ηλεκτρονικού πανοπτισμού, βήμα, 17/9/2006,σ.β57
J.G.Merquior, FOUCAULT, εκδόσεις Παττάκη 2002, σελ. 156
Νέστωρ Κουράκης Επίμετρο στο «Επιτήρηση και Τιμωρία Η γέννηση της Φυλακής», εκδόσεις Ράππα 1989 σελ.421
Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδόσεις Α.Ν.Σάκκουλα 1997 σελ. 131 www.alleluia.gr/meletes/pagosmiofakeloma
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου